از مصحف امام علي عليه‏السلام بسيار گفته‏اند و شنيده‏ايم. آيا اين مصحف ـ آن گونه كه مي‏پندارند.ـ با قرآن موجود اختلاف دارد؟ اگر چنين است، اختلاف آن چقدر است؟ مصحف امام علي عليه‏السلام چه اندازه است؟ و منابع مذهبي‏تاريخي كه اشاره به وجود آن دارد، كدام است؟ آيا اين همان مصحفي است كه نزد پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله بود يا مصحفي ديگر است؟ و...
برخي پنداشته‏اند شيعيان، قرآني غير از قرآن موجود دارند، و دليل خود را وجود قرآنِ علي عليه‏السلام مي‏دانند، كه ويژگي‏هايي غير از قرآنِ موجود دارد.
ما در اين مقاله به پاسخگويي به اين شبهات مي‏پردازيم و درباره اين مصحف توضيحاتي را به خوانندگان تقديم مي‏كنيم، تا همگان بدانند آنچه گفته مي‏شود (وجود قرآني ديگر در نزد شيعيان)، تهمتي بيش نيست.

همه مسلمانان اتفاق نظر دارند كه رسول اللّه صلي‏الله‏عليه‏و‏آله به امام علي عليه‏السلام توجهي ويژه داشت و از ابتدا سرپرست ايشان بود. اين اهتمام به دستور خداوند و به منظور آماده ساختن ايشان براي امامت و سرپرستي امت بود. ابونعيم الحافظ الشافعي(م 430 ه•• .) چنين روايت كرده است: «رسول اللّه فرمود: اي علي، خداوندعزّوجل ـ به من دستور داد تو را نزد خود نگهدارم و آموزشت دهم تابداني؛ و اين آيه نازل شد: گوشهاي شنوا قرآن را دريابند و بفهمند. تو گوش شنواي دانش هستي.»(1)
علي عليه‏السلام به بركت سرپرستي و آموزش پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله آگاهترين فرد ـ پس از رسول اللّه ـ شد. رسول اكرم در اين باره فرمود: «پس از من آگاهترين شخص در امّتم علي‏بن ابي‏طالب است.»(2)
تمام كساني كه مي‏خواستند از دانش پيامبر بهره‏گيرند، مي‏دانستند همان علوم را مي‏توانند از علي عليه‏السلام بياموزند؛ زيرا پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله فرموده بود: «من شهر علم هستم و علي دروازه آن است.»(3)
در ميان دانشهايي كه پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله به علي عليه‏السلام آموخت، علوم قرآن جايگاهي ويژه داشت. امام علي عليه‏السلام مي‏فرمايد: «آيه اي از قرآن بر رسول اللّه نازل نشد مگر اين كه آن را بر من خواند و ديكته كرد تا بنويسم؛ و تأويل و تفسير و ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه قرآن را به من آموخت.»(4)
در روايتي ديگر مي‏فرمايد: «هرگاه از رسول اللّه صلي‏الله‏عليه‏و‏آله پرسشي مي‏كردم، پاسخم را مي‏داد؛ و اگر مسايلي به ذهنم نمي‏رسيد، خود ايشان مي‏فرمود. هر آيه‏اي درباره شب يا روز، آسمان يا زمين، دنيا و آخرت، بهشت وجهنم، كوه و دشت، نور و ظلمت نازل مي‏شد، بر من مي‏خواند و ديكته مي‏كرد و من آن را مي‏نوشتم؛ و به من تأويل و تفسير و محكم و متشابه و خاص و عام قرآن را و اينكه چگونه وكجا و درباره چه كسي نازل شده است، آموخت. پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله از خدا خواست به من فهم و حافظه بدهد، تا آيه‏اي از كتاب خدا را فراموش نكنم و درباره هركسي آيه نازل مي‏شد، به من مي‏فرمود»(5)
در كتاب طبقات ابن سعد آمده است: «امام علي عليه‏السلام به مسلمانان مي‏گفت: هر پرسشي درباره كتاب خدا داريد، از من بپرسيد؛ زيرا من به هر آيه‏اي آگاهم.»(6)
صحابه اتفاق نظر دارند كه علم قرآن به علي و ديگر اهل‏بيت عليهم‏السلام اختصاص دارد.(7)
امام علي عليه‏السلام شاهد وحي و دارنده دانش قرآني و وارث علم پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله بود. او دومين شخص جهان اسلام و آگاهترين صحابه به شمار مي‏رفت. بسياري از مفسّران اعتقاد دارند عباراتي چون «راسِخُونَ فِي‏الْعِلْمِ»(8) (صاحبان علم و دانش‏الهي)، «اَهْلُ‏الذِّكْرِ»(9)، (آگاهان) يا «اَلَّذينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ»(10) (كساني كه كتاب آسماني را به آنها داده‏ايم.) درباره امام علي عليه‏السلام است. در روايات شيعه و سني آمده است: مقصود از «مَنْ عِنْدَهُ عِلْمَ الْكِتابِ»(11) (كسي كه علم كتاب و آگاهي بر قرآن نزد اوست) امام علي عليه‏السلام است.(12) پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله مي‏فرمايد:
«علي مع القرآن و القرآن مع علي؛ لن يفترقا حتي يرد عليّ الحوض»؛ علي با قرآن و قرآن با علي است آن دو از هم هرگز جدا نمي‏شوند، تا اين كه كنار حوض كوثر نزد من آيند.»(13)
ابن مسعود، يكي از مفسّران صدر
امام علي عليه‏السلام شاهد وحي و دارنده دانش قرآني و وارث علم پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله بود. او دومين شخص جهان اسلام و آگاهترين صحابه به شمار مي‏رفت.
اسلام، مي‏گويد: «اگر كسي آگاهتر از خودم به كتاب خدا مي‏شناختم، خود را حتي با پيمودن راه بسيار به او مي‏رساندم.» شخصي پرسيد: «با علي چگونه‏اي؟» ابن مسعود گفت: «من قرآن را با او شروع كرده، نزد او آموخته‏ام.»(14)
در كتاب شواهد التنزيل (15) آمده است: «عُمَرو ابن مسعود و عايشه و عبداللّه بن عمر (فرزند خليفة دوم) و... گفته‏اند: علي بيش از همه مردم از قرآن آگاهي دارد.
علي عليه‏السلام قرآن را جمع آوري مي‏كند
بنابر آنچه از علم امام علي گفتيم، طبيعي است رسول‏اللّه صلي‏الله‏عليه‏و‏آله كار مهم جمع‏آوري قرآن را به او بسپارد. بر اساس روايات، هنگامي كه رسول اللّه در حال احتضار بود، به علي عليه‏السلام فرمود: «اي علي، قرآن در ميان كتابها و قطعه‏ها و برگهايي كنار رختخواب من است؛ آنها را برداشته، در يك جا گردآوريد و ضايع نكنيد، چنان كه يهود تورات را ضايع كردند. علي عليه‏السلام برگها را در پارچه‏اي زرد نهاده، در خانه‏اش گذاشت و مُهر كرد و فرمود: ردا بردوش نمي‏اندازم تا زماني كه قرآن را گرد آورم. از آن پس امام بي‏آن كه عبا بردوش اندازد، با ميهمانانش رو به رو مي‏شد تا هنگامي كه قرآن را جمع‏آوري كرد.»(16)
اين كار شش ماه به درازا كشيد.(17) برخي اين مدت را به سه روز گفته‏اند.(18) البته اين در صورتي است كه جمع قرآن به معناي مترتب كردن آن برحسب نزول آيات باشد.
آية‏اللّه سيدحسن صدر در كتاب تأسيس الشيعه لعلوم الاسلام مي‏گويد: ديگر علوم قرآن را اميرمؤمنان آموزش داد. او انواع و اقسام دانشهاي قرآني را بازگو كرد و براي هركدام مثال آورد كه تمام آن در بحارالانوار جمع آوري شده است. هر كتابي درباره علوم قرآن نوشته شده، برگرفته از آموخته‏هاي امام علي عليه‏السلام است.(19)
معتزلي حنفي مي‏گويد: «همگان اتفاق نظر دارند كه قرآن را در زمان رسول اللّه حفظ مي‏كرد و كسي ديگري اين كار را نمي‏كرد. از اين گذشته او اولين كسي است كه قرآن را گرد آورد.»(20)

بخشي از ويژگيهاي مصحف امام عبارت است از:

ابن حجر مي‏گويد: «علي قرآن را به ترتيب نزول (آيات) پس از وفات پيامبر جمع آوري كرد.»(21)
ابن جزيّ الكلبي مي‏گويد: «در زمان رسول اللّه، قرآن در ميان كتابها و سينه‏هاي مردمان پراكنده بود. وقتي رسول اللّه وفات يافت، علي بن ابي‏طالب ـ رضي‏اللّه عنه ـ درخانه‏اش نشست و آن را به ترتيب نزول جمع كرد.»(22)
در كتاب تاريخ يعقوبي ترتيب اين آيات ذكر شده است.(23)

شيخ مفيد در كتاب المسائل السرويه مي‏گويد: «اميرمؤمنان عليه‏السلام قرآن نازل شده را ـ از اول تا آخرـ جمع آوري كرد و آن را به گونه‏اي كه مي‏بايست، مرتب ساخت. او آيات مكّي را بر مدني و منسوخ را بر ناسخ مقدّم كرد.»(24)

امام علي عليه‏السلام مي‏فرمايد: «هرآيه‏اي كه خداوند ـ جلّ و علا ـ برمحمد صلي‏الله‏عليه‏و‏آله نازل كرد، به املاي رسول اللّه و خط خودم، نزد من است؛ و تأويل هر آيه‏اي كه خدا بر محمد نازل كرد، نزد من است.»(25)
منظور از «تأويل» بيان مقصود كلي و برگرداندن كلام به يكي از احتمالات عقلاني آن است؛ گو اين كه ممكن است در ظاهر دلالتش روشن باشد.
دراين مصحف تمامي جوانب آيات بر شمرده شده است، به گونه‏اي كه آيات به زمان و يا مكان و يا شخص خاص اختصاصي ندارد و مانند ماه و خورشيد براي همه زمانهاست.(26)

تنزيل يعني شأن نزول و سبب نزول وحي. البته گروهي تفاسيري كه خداوند براي شرح برخي از آيات بر پيامبر نازل كرده، تنزيل مي‏دانند.(27)
اين تفاسير چگونگي نماز خواندن، زكات دادن و ديگر آيات را توضيح مي‏دهد.و خصوصيات تنزيل آيه‏ها مانند مناسبت نزول، مكان و زمان نزول و كساني را كه مقصود آيه بوده‏اند و... را بيان مي‏كند. شيخ مفيد در مقايسه ميان قرآن موجود و مصحف امام علي عليه‏السلام مي‏نويسد: تأويل و تفسير معاني قرآن ـ چنان كه شأن نزول آن
علّت عدم پذيرش مصحف، هماهنگ نبودن آن با خواسته‏هاي نامشروع سياستمداران بود.
بوده‏ـ در مصحف اميرمؤمنان عليه‏السلام وجود داشته است.(28)
امام باقر عليه‏السلام فرمود: «هيچ كس جز علي عليه‏السلام قرآن را چنان كه فرود آمد، جمع نكرد.»(29)

در مصحف امام علي عليه‏السلام محكمات و متشابهات مشخص شده بود.(30)
سيدعبدالحسين شرف الدين مي‏گويد: «علي عليه‏السلام قرآن را به ترتيب نزول جمع كرد وناسخ و منسوخ و عام و خاص ومطلق و مقيد و محكم و متشابه و عزيمت و رخصت و سنت و آداب و سبب نزول آن را بيان كرد و دشواريهايش را توضيح داد... قرآن جمع آوري شده از سوي اميرمؤمنان به تفسير شبيه‏تر است.»(31)

در هيچ يك از آيات و واژه‏هاي اين مصحف، حروف «الف» و «لام» حذف نشده و هيچ حرف ديگري، اضافه ياكم نشده است؛ يعني نصّ آيات بدون كوچكترين تغيير آمده است.

استاد معرفت در جلد اول كتاب التمهيد مي‏گويد: «اين مصحف بر اساس قرائت رسول اللّه بود.» استاد مرتضي عسكري در كتاب حقائق هامه مي‏نويسد: اگر قرائت را صحت مخرج بدانيم، قرائت عاصم مقصود است. او قرائتش را از «ابي عبدالرحمان» و وي از امام علي عليه‏السلام و او از پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله ياد گرفته است. بسياري از مورخان و نويسندگان اين مطلب را ذكر كرده‏اند.(32)

در اين مصحف آياتي كه درباره كافران، مشركان و منافقان است، با نام اشخاص همراه است. اين مصحف در اختيار امام رضا عليه‏السلام بود. امام آن را به «ابن‏ابي نصر بزنطي» امانت داد. «بزنطي» مصحف را گشود و نام هفتاد نفر از قريش را در تفسير آيه «لم يكن الذين كفروا»(33) ديد. وقتي امام از اين امر آگاه شد، كتاب را از «بزنطي» پس گرفت.(34)

تمامي تفسير، تنزيل، تعيين آياتِ محكم و متشابه و... گفته‏هاي پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله بوده كه به دست امام علي عليه‏السلام نوشته شده است. امام علي عليه‏السلام اين مطلب را در حديثي كه گذشت، بيان مي‏دارد.(35)
بر اساس اين حديث، مصحف امام در زمان پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله نوشته شده؛ به املاي پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله بوده است.
آنچه گذشت، بخشي از ويژگيهاي اين كتاب است كه آيات الهي را باترتيب و تفسير در خود گنجانده است و تفسير گونه‏اي است كه مطلبي زياده يا كمتر از قرآن ندارد و «مصحف» خوانده مي‏شود.

به سبب ويژگيهاي اين مصحف، بسياري از دانش‏پژوهان در پي دست‏يابي و خواندن آن بوده‏اند. محمدبن سيرين مي‏گويد: «شنيدم امام، آن مصحف را بر اساس تنزيل (تفسير) نوشته است. اگر برآن مصحف دست مي‏يافتم، دانش در آن بود. به دنبال آن كتاب بودم و به مدينه نامه فرستادم، ولي آن را نيافتم.»(36)
زُهَري درباره اين مصحف مي‏گويد: «اگر يافت مي‏شد، سودمندتر (از هر تفسير) و داراي دانشي بيشتر بود.»(37) ولي چرا اين مصحف ـ به رغم دانشها و سودمندي آن ـ اكنون در دسترس نيست؟! در تاريخ مي‏خوانيم امام علي عليه‏السلام پس از پايان بردن اين مصحف، آن را بر مردم عرضه كرد و همگان را به استفاده از آن فراخواند، ولي پذيرفته نشد. از اين رو، امام آن را ـ براي هميشه ـ نزد خود و ديگر امامان عليهم‏السلام نگهداشت.(38)
علّت عدم پذيرش مصحف از سوي مردم، هماهنگ نبودن آن با خواسته‏هاي نامشروع سياستمداران بود. امام علي عليه‏السلام در اين باره مي‏فرمايد: «هنگامي كه اسامي اهل حق و باطل را ـ در آنچه خداتبيين كرده‏بود.ـ دانستند و اين، مصالحشان را از بين مي‏برد، گفتند: ما به آن نياز نداريم. ما به خاطر آنچه داريم، از آن بي‏نيازيم.»(39)
در اخبار اهل‏بيت عليهم‏السلام آمده است: امام علي عليه‏السلام سوگند خورد جز براي نماز عبا بر دوش نگذارد تازماني كه قرآن را جمع‏آوري كند. از اين رو، از مردم كناره گرفت تا قرآن را گرد آورد. پس از آن، قرآن گردآوري شده را نزد مردم ـ كه در مسجد جمع شده بودند.ـ برد. آنها از خود مي‏پرسيدند: ابوالحسن براي چه آمده است. امام كتاب را به آنان نشان داد و فرمود: رسول اللّه صلي‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: «من در ميان شما چيزهايي مي‏گذارم كه اگر به آنها چنگ زنيد، هرگز گمراه نمي‏شويد؛ كتاب خدا و عترت و اهل‏بيتم.» اين كتاب است و من عترت.
آن‏گاه خليفه دوم برخاست و گفت: اگر نزد تو قرآني يافت مي‏شود، پيش ما نيز مانند آن هست؛ بدان نيازي نداريم.
امام عليه‏السلام پس از آن كه حجّت را بر آنها تمام كرد، كتاب را برگرداند.
امام صادق عليه‏السلام مي‏فرمايد: «امام كتاب را برداشت و به خانه‏اش برگشت، در حالي كه اين آيه را مي‏خواند:
«... آن را پشت سرافكندند و به بهاي كمي فروختند و چه بدمتاعي مي‏خرند.»(40)
مصحف امام علي عليه‏السلام كجاست؟
از شماري روايات فهميده مي‏شود اين مصحف، پس از امام، به فرزندش امام حسن عليه‏السلام و سپس به ديگر امامان عليهم‏السلام رسيد و اكنون در دست امام زمان عليه‏السلام است.(41) امام صادق عليه‏السلام مي‏فرمايد: «هنگامي كه قائم قيام كند، مصحفي را كه علي عليه‏السلام نوشته است، با خود مي‏آورد.»(42)
چنان كه گفتيم، امام علي عليه‏السلام اين مصحف را طبق ترتيب نزول آيات جمع‏آوري و مرتب كرد. از اين رو، در برخي از روايات مي‏خوانيم: قرآني كه امام زمان عليه‏السلام مي‏آورد، با قرآن موجود تفاوت دارد.(43)
امام صادق عليه‏السلام فرمود: «قائم ما كه قيام كند، خيمه‏هايي مي‏زند تا مردم قرآن را آن گونه كه خدا فرستاده است، فراگيرند و در آن روز كاري دشوارتر از اين نيست؛ زيرا قرآن به گونه‏اي جز ترتيب كنوني خواهد بود.»(44)
امام علي عليه‏السلام پس از به دست گرفتن حكومت، قرآنِ خود را بر مردم عرضه نكرد و قرآني را كه از سوي عثمان گردآوري شده بود، تأييد كرد؛ زيرا نمي‏خواست مسلمانان دچار تفرقه شوند. ايشان حتي ديگر امامان را از قرائت قرآن بر پايه تنزيل نهي كرد. علامه طباطبايي در اين باره مي‏نويسد: علي عليه‏السلام با اين كه خودش پيش از آن قرآن مجيد را به ترتيب نزول جمع‏آوري كرده بود و به مردم نشان داده بود و مورد پذيرش نشده بود و در هيچ يك از جمع اول و دوم وي را شركت نداده بودند، با اين حال هيچ گونه مخالفت و مقاومتي به خرج نداد و مصحف رايج را پذيرفت و تا زنده بود ـ حتي در زمان خلافت خود ـ دم از اختلاف نزد. و همچنين ائمه اهل‏بيت عليهم‏السلام ـ كه جانشينان و فرزندان آن حضرتند.ـ هرگز در اعتبار قرآن مجيد حتي به خواص شيعيان خود حرفي نزده‏اند، بلكه پيوسته در بيانات خود استناد به آن جسته‏اند و شيعيان خود را امر كرده‏اند كه از قرائت مردم پيروي كنند. به جرأت مي‏توان گفت كه سكوت علي عليه‏السلام با اينكه مصحف معمولي با مصحف او در ترتيب اختلاف داشت، از اين جهت بود كه در مذاق اهل‏بيت عليهم‏السلام تفسير قرآن به قرآن كنوني معتبر است.(45)

مصحف امام علي عليه‏السلام در بردارنده آياتِ موجود، همراه با تفسير و به ترتيب نزول آيات است و اين تنها تفاوت آن با قرآن موجود است. اين مصحف و جمع‏آوري قرآن در يك جا، به امر رسول اللّه صلي‏الله‏عليه‏و‏آله و پس وفات ايشان انجام شد. منابع تاريخي مذهبي شيعه و سنّي اين امر را تأييد مي‏كند. آيات منسوخ و ناسخ، محكم و متشابه، خاص و عام، شأن نزول آيات، محل و زمان فرود آيات، در اين كتاب تفسيرگونه مشخص شده است. مردم زمان امام علي عليه‏السلام اين تفسير را به خاطر اين كه مصالحشان به خطر مي‏افتاد، نپذيرفتند و امام، بعدها كه به حكومت رسيد، براي حفظ وحدت مسلمانان، آن را نشان نداد. اين تفسير اكنون نزد امام زمان عليه‏السلام است.

---

1 ـ حلية‏الاولياء، چاپ دارالكتب العلميه، بيروت، ج 1، ص 67؛ آيه 12 سوره حاقّه است.
2 ـ كشف الغمه، اربلي، چاپ دارالكتاب الاسلامي، بيروت، ج 1، ص 113.
3 ـ الجامع الصحيح، ترمذي، چاپ داراحياء التراث، بيروت، ج 5، ص 637.
4 ـ كمال‏الدين‏وتمام‏النعمة،صدوق،ج1،ص284.
5 ـ بصائر الدرجات، صفار، ص 198.
6 ـ طبقات الكبري، ابن سعد، چاپ داراحياء التراث، بيروت، ج 2، ص 338؛ تاريخ الخلفاء، سيوطي، ص 185.
7 ـ تاريخ القرآن، زنجاني، ص 54.
8 ـ آل عمران، آيه 7.
9 ـ نحل، آيه 43.
11 ـ رعد، آيه 43.
10 ـ بقره، آيه 121.
12 ـ ينابيع المودّه، قندوزي، مؤسسه اعلمي، بيروت، ج 1، ص 307
13 ـ المستدرك علي الصحيحين، حاكم نيشابوري، دارالمعرفة، بيروت، ج 3، ص 124.
14 ـ تاريخ‏مدينه‏دمشق،ابن‏عساكر، ج 3، ص 25.
15 ـ عبداللّه حسكاني، ج 1، ص 34.
16 ـ بحارالانوار، مجلسي، ج 92، ص 48؛ تأسيس الشيعه لعلوم الاسلام، حسن صدر، چاپ دارالرائد العربي، بيروت، ص 316.
17 ـ اعيان الشيعه، سيدمحسن امين، ج 1، ص 89؛ المناقب، ابن شهرآشوب، ج 2، ص 41.
18 ـ اعيان الشيعه، ج 1، ص 89.
19 ـ ص 318.
20 ـ حقائق‏هامه، مرتضي عسكري، ص 154.
21ـاعيان‏الشيعه،ج1،ص89؛تاريخ‏القرآن،ص54.
22 ـ السهيل لعلوم القرآن، چاپ دارالكتاب العربي، بيروت، ج 1، ص 4.
23ـ التمهيدفي‏علوم‏القرآن،معرفت،ج1،ص230.
24 ـ بحارالانوار، ج 92، ص 74؛ تاريخ القرآن، زنجاني، ص 53.
25 ـ تاريخ القرآن، ص 41؛ تفسير صافي، فيض كاشاني، ج 1، ص 38.
26 ـ حقائق‏هامه، ص 162.
27 ـ همان، ص 157.
28 ـ همان، ص 157.
29 ـ بحارالانوار، ج 92، ص 48.
30ـ حقائق هامه، ص 151.
31 ـ المراجعات، ص 411.
32 ـ همان، ص 169.
33 ـ سوره بيّنه، آيه 1.
34 ـ المحجة البيضاء، كاشاني، ج 2، ص 63.
35 ـ بحارالانوار، ج 92، ص 41.
36 ـ حقائق‏هامه، ص 158.
37 ـ همان، ص 159.
38 ـ المناقب، ابن شهرآشوب، ج 2، ص 41؛ بصائر الدرجات، صفار، ص 193.
39ـالاحتجاج،طبرسي،ج1،ص383؛تفسيرصافي،ج1،ص38.
42 ـ بصائرالدرجات، صفار، ص 193.
40ـ المناقب، ج 2، ص 40؛ بحارالانوار، ج 92، ص 51؛ آيه 187 سوره آل عمران است.
41 ـ بحارالانوار،ج 92، ص 42؛ تفسير صافي، ج 1، ص 38.
43 ـ ارشاد، شيخ مفيد، ص 365.
44 ـ الغيبه، نعماني، ص 318.
45 ـ قرآن در اسلام، ص 165.